Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi

Abstract

Kâr amacı güden bir özel hukuk tüzel kişisi olarak anonim şirket türü, sınırlı sorumluluk ilkesi kapsamında girişimciliğe ve dolayısıyla sermaye birikimine önemli katkı sağlamaktadır. Temel yapı taşını sermayenin oluşturduğu kapitalist sistemin, var olan şirket türlerini zamanla kendi amaçları doğrultusunda şekillendirmesi neticesinde anonim şirketler, bu sisteme en iyi hizmet eden araçlardan biri olarak ortaya çıkmıştır. Söz konusu durumun hukuk düzenine yansımasını gözler önüne seren en önemli hususlardan biri, 19.yüzyılda, gerçek kişilerin değil, onların sermayelerinin toplamından oluşan bu şirketin, bir hukuki şahsiyet olarak tanınmasıdır. Batı kaynaklı bu dönüşüm, Osmanlı Devleti’nde ise Batı’dakinden çok farklı dinamiklerin zorlamasıyla, özellikle yabancı devletlerin etki ve baskılarıyla meydana gelmiştir. Bu dönemde Osmanlı’nın birçok Avrupalı devlet ile imzalamak zorunda kaldığı ticaret antlaşmaları neticesinde meydana gelen “serbest ticaret” düzeni, Osmanlı’nın geleneksel ekonomik ve hukuki yapısında köklü değişimlere sebep olarak liberalleşme ve modernleşme için uygun zemini hazırlamıştır. Bu süreçte, giderek emperyalizmin etkisine daha fazla giren Osmanlı Devleti’nde, modern şirketler hukukunun kabulüyle birlikte bu şirketlerin etkinlik sağlayabilmeleri hükümler öngörülmüştür. Aynı zamanda bu şirket türü, milli amaçlarla yabancı sermaye ile rekabet edebilecek konuma gelmek için Osmanlı devlet adamları ve aydınlar tarafından önemi ortaya konulan ve teşvik edilen bir mekanizmayı da teşkil etmiştir. Ancak neticede umulan fayda, yabancı sermayenin izin verdiği oranda gerçekleşmiş; yabancı sermayeye yardım olmaktan öteye gidememiştir. Osmanlı Devleti’ndeki dini ve geleneksel şartlarla uyumsuzluğuna karşın, anonim şirket türü ve bu şirketlerin tüzel kişi olarak kabulü, söz konusu durumu gözler önüne sermekle birlikte, ekonomik faktörlerin hukuku şekillendirmesine hukuk tarihimiz açısından önemli bir örnek niteliği de teşkil etmektedir.